الموجز فی اصول الفقه

ساختار

كتاب، مشتمل بر يك مقدمه و هشت مقصد است.

گزارش محتوا

مؤلف، در مقدمه كتاب، بيان مى‌كند كه علم اصول، عبارت است از قواعد و قوانينى كه مجتهد به وسيله آنها به استنباط احكام شرعى مى‌رسد و موضوع علم اصول، هر چيزى است كه صلاحيت داشته باشد در مسير استنباط احكام قرار گيرد و فايده آن، قدرت بر استنباط احكام شرعيه از ادله تفصيليه است.

ايشان، مباحث علم اصول را به چهار دسته مباحث الفاظ، مباحث عقليه، مباحث حجج و امارت و مباحث اصول عمليه تقسيم كرده و در ادامه، به تبيين مسائلى از قبيل حقيقت وضع، دلالت، حقيقت و مجاز و علائم آن دو، اصول لفظى، اشتراك و ترادف، استعمال لفظ مشترك در بيشتر از يك معنا، حقيقت شرعيه و متشرعه، صحيح و اعم و مشتق پرداخته و نظريات بديعى را ارائه مى‌دهد.

مؤلف، بعد از تبيين مقدمات لازم، به مقاصد كتاب مى‌پردازد كه به آنها اشاره مى‌شود:

اوامر: بحث پيرامون ماده امر، هيئت امر، اجزاء، مقدمه واجب، مقتضى بودن امر به شىء نهى از ضد آن را، نسخ وجوب و بقاى جواز، دلالت امر به امر و امر بعد از امر از مهم‌ترين مباحث اين مقصد به شمار مى‌رود.
نواهى: در اين مقصد از ماده و صيغه نهى، اجتماع امر و نهى در شىء واحد و مقتضى فساد بودن نهى بحث مى‌شود.
مفاهيم: مؤلف، بعد از تعريف مفهوم و منطوق به انقسامات مدلول منطوقى اشاره كرده، سپس مفهوم را به موافق و مخالف و مفهوم مخالف را به مفهوم شرط، وصف، غايت، حصر و عدد تقسيم مى‌نمايد.
عموم و خصوص: اقسام عام، الفاظ عموم، حقيقت يا مجاز بودن عام بعد از تخصيص، حجيت عام مخصص در افراد باقى‌مانده، تمسك به عام قبل از فحص از مخصص، تخصيص عام با مفهوم، تخصيص كتاب با خبر واحد، استثناى عقيب جمل متعدده و نسخ و تخصيص از مباحث اين مقصد به شمار مى‌رود.
مطلق و مقيد و مجمل و مبين: مؤلف، بعد از تعريف مطلق و مقيد، به الفاظ مطلق اشاره كرده، سپس مقدمات حكمت، حمل مطلق بر مقيد و مجمل و مبين را مورد بررسى قرار مى‌دهد.
حجج و امارات: در اين مقصد، در دو مقام بحث مى‌شود: مقام اول، درباره قطع و احكام آن است و مقام دوم، در مورد احكام ظن معتبر مى‌باشد.
اصول عمليه: مجتهد، پس از فحص و يأس از دست‌يابى به دليل قطعى يا دليل علمى، به اصول عمليه كه عبارت است از: برائت، تخيير، احتياط و استصحاب روى مى‌آورد.
تعارض ادله شرعيه: مؤلف، در اين مقصد، درباره جمع بين دو دليل يا تعارض غير مستقر و تعارض مستقر يا اعمال ترجيح و تخيير بحث كرده است.