دانشنامه کلام اسلامی ج 3

تعریف و اهداف:

دانشنامه كلام اسلامى دانشنامه اى است تخصصى كه به تبيين و تحقيق مفاهيم، مسائل و مدخل هاى كلامى می پردازد و هدف از تدوين آن، ارائه اطلاعات اصيل و موثّق در عرصه مسائل كلامى به عموم علاقه مندان به ويژه پژوهشگران بحث هاى كلامى است.

پیشینه و ضرورت:

تا آن جا كه ما اطلاع داريم در جهان اسلام دانشنامه اى كه به علم كلام اختصاص داشته باشد، تدوين نشده است، از طرفى گستردگى مباحث كلامى از يك سو و فراهم نبودن فرصت و مجال كافى براى بسيارى از كسانى كه علاقه مند به آگاهى مسائل كلامى اند؛ از سوى ديگر، نگارش دانشنامه اى را در اين باره ضرورى می سازد. به ويژه آن كه در جهان معاصر مسائل جديد كلامى بسيارى نيز بر مسائل قديمى افزوده شده است، بر اين اساس لازم بود كتاب مرجعى در حوزه مسائل كلامى تدوین شود تا آگاهى از مسائل كلامى به صورت تحقيقى و در عين حال مختصر براى علاقه مندان به مسائل كلامى امكان پذير باشد.

اقدام به نگارش دانشنامه تخصّصى كلام اسلامى پاسخى است به اين نياز مبرم فرهنگى و دينى عصر حاضر.

مؤسّس و تاریخ تأسیس:

اين دانشنامه كار جدى خود را از سال 82، زير نظر حضرت آيت اللَّه العظمى جعفر سبحانى به عنوان مشرف بر دانشنامه و با مديريت علمى حجت الاسلام والمسلمين ربّانى گلپايگانى آغاز كرد.

شورای علمی دانشنامه:

در آغاز كار، شوراى علمى دانشنامه متشكل از 9 كارشناس مسائل كلامى تشكيل شد. كار اين شورا عمدتاً تهيه و تدوين اساسنامه و شيوه نامه دانشنامه، شناسايى و تعيين مدخل ها، ارزيابى علمى مقالات، نظارت و ارائه مشاوره علمى به محققان بود.

فرایند کار دانشنامه:

اولين گام عملى در اين راستا، شناسايى مدخل هاى كلامى بود و در اين جهت مدخل هايى كه با (الف) شروع می شد، محور كار شوراى علمى قرار گرفت و حدود صد مدخل اصلى براى اين امر شناسايى شد؛ از سوى ديگر همزمان با كار شناسايى مدخل ها با توجه به اين كه دسترسى به منابع لازم براى تدوين مقالات كارى دشوار و زمان بر بود، تعدادى از محققان، مسئوليّت پرونده سازى علمى مقالات را عهده دار شدند. و در مرحله بعد كار تدوين مقالات علمى توسط اعضاى شورا و ساير محققان كه عمدتاً از اساتيد و محققان مركز تخصصى علم كلام بودند نيز آغاز شد.

حاصل تلاش این مجموعه منتهی به چاپ جلد اول دانشنامه با حدود 100 مدخل اصلی و 120 مدخل ضمنی در سال 1387 شد.

فرايند كار بدين صورت بود كه مقالات پس از نگارش از طريق دبيرخانه در اختيار شورا و ناظران علمى دانشنامه قرار می گرفت و در صورتى كه به بازنگرى اساسى نياز داشت به نويسندگان ارجاع داده می شد و اگر نيازمند اصلاحات جزئى بود توسط شورا و ناظران علمى انجام شده و سپس به مدير علمى دانشنامه تحويل می گرديد.

مدير علمى مقالات را از نظر كمى و كيفى بازنگرى نهايى می كرد و در صورت نياز، اصلاحات جزئى و موردى، توسط وى اعمال می شد، و اگر به اصلاحات اساسی تر نياز بود، با ذكر موارد، مقاله در اختيار شورا و ناظران علمى قرار می گرفت، تا مجدداً توسط محقق یا اعضای شورا بازنگرى شود. پس از انجام اصلاحات لازم و تأييد نهايى مقالات توسط مدير علمى، تايپ شده و به رياست عالى دانشنامه تحويل و به تصويب معظم له رسيده و بعد از ويرايش علمى و ادبى و بررسى نهايى آماده چاپ می شد.

چنان‌که اشاره شد مدخل‌های این دانشنامه به ترتیب الفبایی نوشته و چاپ می‌شود، مقتضای این روش، آن است که همه مدخل‌های دانشنامه (از الف تا ی)، اعم از مدخل‌های اصلی، ضمنی و نمایه‌ها، شناسی شود تا کار ارجاع‌دهی و هم‌پوشانی لازم را داشته باشند و این کار مهم قبلا انجام نشده بود، لذا شورای علمی دانشنامه این مهمّ را در اولویت خود قرار داد و ظرف یک سال همه مدخل‌های دانشنامه شناسایی و ارجاعات مربوط انجام شد. سپس در ادامه مدخل‌های جلد دوم در اولویت نگارش قرار گرفت و در سال 97 کار تدوین مدخل‌های جلد دوم به پایان رسید.

جلد دوم دانشنامه مشتمل بر 55 مدخل اصلی و حدود 180 مدخل ضمنی است که به قلم 32 نفر از اساتید و محققان موسسة آموزش عالی امام صادق (ع) تدوین شده است. محورهای مباحث این جلد، عمدتاً پیرامون براهین اثبات خدا، صفات الهی، ادیان و فرق، پاره‌ای از قواعد کلامی و فلسفی و مباحث کلام جدید است.

عناوین مدخل‌های چاپ شده در جلد 2:

بابیه1، بابیه 2، باطنیه، بت‌پرستی، بخت، بداء، بدعت، بدن، برّ- بارّ (اسم الهی)، بردگی، برزخ، برهان، برهان اخلاقی، برهان امکان، برهان تمانع، برهان حدوث، برهان حرکت، برهان صدیقین، برهان فطرت، برهان نظم، برهان وجودی، برهان هدایت، بریلوی، بسیط الحقیقة کلّ الأشیاء، بکتاشیه، بنیادگرایی، بودا، بهائیه، بُهره، بهشت، بیعت، پدیدارشناسی، پراگماتیسم، پست‌مدرنیسم، پلورالیزم دینی، پوزیتویسم، پولس، تبرّک، تثلیث، تجربه دینی، تجسم اعمال، تحدیث، تحریف‌ناپذیری قرآن، تحیّز، ترجیح بلامرجح، ترجّح بلامرجّح، تسلسل، تشخّص، تفویض، تقابل، تقیّه، تکلم الهی، تکلیف، تکوین.

جلد سوم دانشنامه حاوی ۶۵ مدخل اصلی و ۱۷۲ مدخل ضمنی است، محور مباحث این جلد، به طور عمده پیرامون خداشناسی و صفات خدا، مباحثی حدیثی در باره امامت و جایگاه اهل بیت، پاره‌ای مباحث پیرامون هستی شناسی، معاد شناسی، برخی از مباحث منطقی، فلسفی مرتبط با علم کلام، و بحث‌هایی در باره برخی از فرقه‌هاست؛ عناوین مدخل‌های اصلی چاپ شده در جلد ۳ به ترتیب الفبایی عبارتند از:

تمیّز، تناسخ، توبه، توحید، توحید افعالی، توحید ذاتی، توحید صفاتی، توحید عبادی، تورات، توسل، ثنویت، ثواب و عقاب، جامعه (منبع علم امام)، جبر، جبریّه، جبرئیل (ع)، جدل، جده، جزء لایتجزّی، جسم، جعفریه، جفر (منبع علم امام، جنّ، جنب (صفت خبریه)، جود الهی، جوهر، جهان‌بینی، جهانی شدن، جهمیّه، جهنم، جینیسم، حاکم (اسم الهی)، حال، حجّت، حدوث عالم، حدوث و قدم، حدیث اخوت، حدیث اصحابی کالنجوم، حدیث اقتدا، حدیث ‌الدار، حدیث امان، حدیث تشبیه، حدیث ثقلین، حدیث خلفای راشدین، حدیث خیر البشر، حدیث خیرالقرون، حدیث دوازده جانشین، حدیث سدّالابواب، حدیث سفینه، حدیث سلسله الذهب، حدیث سیدا شباب اهل الجنه، حدیث صدیق اکبر، حدیث علی مع الحق، حدیث غدیر، حدیث فاروق اعظم، حدیث کان الله و لم ‌یکن معه شئ، حدیث کساء، حدیث مدینه العلم، حدیث من مات، حدیث منزلت، حدیث وصایت، حدیث یوم الخمیس، حرکت، حرکت جوهری، حساب.

یکی از ویژگی‌های ممتاز این مجلد، نگارش پرتعداد مداخل حدیثی پیرامون امامت است؛ در این مجلد بیش از ۲۰ مدخل حدیثی، افضلیت و امامت امام علی (ع) و جایگاه اهل بیت (علیهم‌السلام) را از منظر شیعه و اهل سنت مورد بحث قرار داده است؛ هم‌چنین اتکای مطالب مدخل‌ها، بر منابع متعدد و متنوع از دیگر ویژگی دانشنامه است به گونه‌ای که گاهی مدخلی با بیش از ۱۰۰ منبع به نگارش درآمده است.

فرایند نگارش بقیه مدخل ها هم‌اکنون نیز با دقت بیشترى ادامه دارد و به فضل الهی در سال‌های آتی بقیه مجلدات این مجموعه، یکی پس از دیگری به چاپ خواهد رسید. برآورد اولیه این است که دانشنامه کلام اسلامى با تدوین همه مدخل‏ ها، در قالب ۶ الی ۷ جلد به صورت وزیرى به اتمام برسد.