نهایة المرام فی علم الکلام (3 جلدی)

نهاية المرام في علم الكلام كه مفصل‌ترين كتاب كلامى شيعه است، در قرن هشتم نوشته شده است. اين كتاب نزد خود مؤلف هم از جامعيت خاصى برخوردار بوده است، به طورى كه در كتاب‌هاى ديگرش(كشف المراد، نهج المسترشدين، كشف الفوائد و…) بعضى از مسائل را به اين كتاب ارجاع داده است.

متأسفانه نسخه‌هاى موجود از اين كتاب ناقص هستند و اين احتمال را چند امر تقويت مى‌كند:

ارجاعات مؤلف به بخش‌هاى نبوت و الهيات در صورتى كه نسخۀ موجود تا مباحث طبیعیات را دارد.
حيات مؤلف 14 سال بعد از اتمام جلد دوم.
خود مؤلف در اجوبة المسائل المنهائيه تصريح مى‌كند كه اين اثر را در چهار جلد نوشته است.

تألیف جلد اول اين مجموعه در ماه ربيع‌الاول سال 712ق در سلطانيه و جلد دوم در ربيع‌الثانى همان سال به اتمام رسيده است.

ساختار و گزارش محتوا

اين كتاب از يك مقدمه و سه مقاله تشكيل شده است. مقدمه در بيان شرف علم كلام، موضوع، غايت و مرتبۀ آن است و مقالات به اين شرحند:

الف: بيان تقسيمات معلومات

معلومات به معلومات موجود و معدوم تقسيم مى‌شوند و مباحث هر كدام در فصل‌هاى جداگانه مورد بررسى قرار مى‌گيرد. مؤلف در بحث وجود به: بداهت مفهوم وجود، بيان ماهيت وجود، اشتراك وجود، زيادت وجود بر ماهيت، وجود ذهنى و مشكك بودن وجود، پرداخته است. او در زمينۀ عدم: بداهت تصور عدم، شيئيت نداشتن عدم و علم به معدومات را شرح مى‌دهد.
معلومات از حيث وجوب، امكان امتناع تقسيم شده و در سه فصل، وجوب و احكام و امتاش و همين طور امكان و اقسام و احكام هريك از قسمت‌ها، مورد بررسى قرار مى‌گيرد.
معلومات اولا به ماهيت، جزء ماهيت و خارج ماهيت و ثانيا به كلى و جزئى تقسيم مى‌شود و هر كدام از آنها مستقلا توضيح داده مى‌شود.

ب: تقسيم موجودات به دو شيوه

تقسيم موجودات به قدم و حدوث و تعريف آنها از منظر متكلمين و حكماء و شرح خواص و تقسيمات هر يك از آنها.
موجودات طبق نظر اوائل به جوهر و عرض و اعراض خود به اعراض نه‌گانه تقسيم مى‌شوند كه مباحثشان عبارتند از:

-بررسى جوهر و اقسام آن.

-تقسيم و تعريف عرض.

-اقسام عرض در سه مقاله شرح داده شده‌اند:

مقالۀ اول: تعريف كم، اقسام كم، تعريف زمان، ابعاد ثلاثه، خلاء، مكان، مكان طبيعى و شكل طبيعى.

مقالۀ دوم:-تعريف ماهيت بسيطه و اقسام كيف.

-كيفيات فعليه و انفعاليه.

-كيفيات استعداديه و انواع آن.

-كيفيات مختصه به كميات.

-كيفيات نفسانيه(علم، تعقل، قواى نفسانيه، اخلاق، علت لذت و ألم، بقاء كيفيات نفسانيه).

مقالۀ سوم: شرح و توضيح: مقولات اضافه، أين، متى، وضع، ملك، أن يفعل و أن ينفعل.

ج: تقسيم محدثات از ديدگاه متكلمين.

بحث در مورد جواهر با محوريت: جوهر فرد، جسم، هيولى، احكام و عوارض اجسام.
توضيح مباحثى نظير: سكون و احكامش، كون و انواعش، حركت و احكام و اقسامش.(اين بخش ناتمام مانده است.)

ويژگى‌ها و معايب

آراء و انديشه‌هاى كلامى اديان و فرقه‌هاى مختلف مفصل شرح داده شده و تمام نظرات با نهايت امانت‌دارى و بدون هيچ تصرفى ابتدا بيان و سپس نقد شده‌اند. اين اثر در واقع كتابى است، تطبيقى بين آراء و نظرات متكلمين و حكماء در باب توحيد، نبوت و ساير مسائل كلامى.
اشتمال كتاب بر نظرات خواجه نصيرالدين طوسى كه در حقيقت پاسخ‌هاى اوست به پرسش‌هاى كلامى و فلسفى مؤلف در سفرى كه خواجه و علامه با هم از حله به بغداد مى‌رفتند.
اشتمال كتاب بر انديشه‌هاى خود مؤلف و نگرش عميقش به عقايد شيعه اماميه. نظرات مؤلف در ساير كتبش كمتر به چشم مى‌خورد، زيرا يا كتاب ديگرى را شرح داده و يا كتاب‌هاى مختصرى است كه مجال آن نبوده است.
عدم تعصب به كلام و فلسفه: گرچه علامه حلى در اكثر مباحث از نظرات متكلمين تبعيت نموده، اما در مواردى هم با آنها مخالفت كرده و نظر حكماء را پذيرفته است. همچنين با اين كه عموماًبه برهان و استدلال‌هاى عقلانى استناد مى‌كند، گاهى هم قضاياى مشهوده و جدل را مستند مى‌داند.

نسخه‌شناسى

اين كتاب براى اولين‌بار توسط مؤسسه امام صادق(ع) قم در سال 1419ق با تحقيق آقاى فاضل عرفان، زير نظر آيت‌اللّه جعفر سبحانى در سه جلد چاپ شده است.

اين اثر مشتمل است، بر مقدمۀ آیت‌الله سبحانى در معرفى اجمالى كتاب و تاريخ علم كلام و همچنين فهرست آيات، اعلام، فرق و مذاهب، ملت‌ها، كتب، مصادر تحقيق و فهرست مطالب.